Özellikle bir tüplü kurdu ilk bakışta bitki zannetmeniz oldukça kolay düşebileceğiniz bir yanılgıdır. Poliketler yaşadıkları ortama ve yaşama şekillerine göre o kadar çeşitli vücut yapılarına bürünmüşlerdir ki, denizlerdeki tarif edilemez çeşitliliğe önemli bir katkıda bulunurlar.
Yazı : Can Özen - ODTÜ Biyoloji Bölümü
Fotoğraflar : Tahsin Ceylan
Poliketler, Sülükler ve Toprak Solucanları
Evet sizce bu üç gruba dahil canlıların ortak özelliği ne olabilir? Sizi daha fazla merakta bırakmadan bu üç sınıfın (class) da birçok ortak özelliği olduğunu ve bu nedenle de aynı şube altında incelendiğini belirteyim. Denizlerde, tatlı sularda ve karasal ortamlarda yaşayan 15.000 bilinen tür içeren ANNELIDA Şubesi -Parçalı Kurtlar- türlerinin yarısından çoğunu (yaklaşık 8.000 tür) bugün kısaca tanımaya çalışacağımız poliketler oluşturur. Bu canlıları ziyaret edebileceğiniz yegane yer büyülü maviliklerdir çünkü hemen hemen tüm poliketler denizlerde yaşarlar.
Deniz ekosistemlerinde* birçok temel fonksiyonu olan poliketlere özellikle 50m civarında oldukça sık rastlanır. Öte yandan 5000m'nin altındaki derinliklerde yaşamını sürdüren türlerin de bulunması, onların çok farklı yaşam koşullarına ayak uydurabilme yeteneklerinin açık bir kanıtı olarak gözümüze çarpıyor.
* Ekosistem = Doğal yaşama alanlarında hayatlarını sürdüren tüm canlılar ve onları saran cansız çevrenin oluşturduğu sistem.
Şekilden Şekile Bürünmüş Hayvanlar
Poliketler de diğer annelidler gibi yumuşak vücutlu hayvanlardır ve özellikle dış görünümlerini incelemek oldukça ilginçtir. Çünkü muhafaza edilen temel vücut organizasyonu dışındaki birçok vücut parçası, farklı yaşama alanları ve koşullarına göre değişimlere uğramıştır. Bu nedenle birbirinden oldukça farklı gözüken iki poliket aslında çok yakın akraba olabilir. Bahsedilen farklılıklara sebep olan etmenlerin başında aktif veya sabit bir yaşam sürmek için geliştirilen adaptasyonlar gelir. Zaten poliketlerin alt sınıflandırmaları da bu çeşit adaptasyonlar göz önüne alınarak yapılır. Farklı yaşama şekillerinden birini sergileyen bir poliketin hangi organlarının gelişip hangilerinin köreldiğini belirtmeden önce poliket vücudunu oluşturan temel yapılara kısaca bir göz atalım.
Tüm poliketler üyesi oldukları şubenin temel özelliği olan segmentli yani parçalardan oluşmuş bir vücuda sahiptirler. Poliketlerde bu parçalar yanlara doğru uzayarak parapodia adı verilen gaz alış-verişi ve hareket etmede görev alan ince çıkıntıları oluşturur. Parapodia'dan çıkan sert tüyler (setae) poliketin geçici olarak bir yüzeye tutunmasını sağlar. Böylece örneğin dik bir yüzeye tırmanan hayvanın düşüp ters dönmesi engellenmiş olur.
Aktif olarak hareket edenlerin duyu organları gelişmiştir ve daha belirgin bir kafaları vardır. Ayrıca daha gelişmiş parapodia'ya sahiptirler. Hareketsiz olanların çoğu hayatlarının tümünü kendi inşa ettikleri tüp içerisinde geçirirler. Tüplü kurtların bazıları sadece belli zamanlarda tüplerinde ikamet eder. Yer değiştirmeden yaşayan ve tüpü bulunmayan türler ise kendilerini yumuşak deniz tabanına gömerler. Poliketlerin çoğu kafa bölgesinde konumlanmış bir çift veya daha fazla göze ve tentaküle sahiptir.
Poliket larvalarının bazılarında çok ilginç renk değiştirme özelliklerine şahit olunur. Larvalarda bulunan renk verici pigmentler ışıkta dağılmış bir şekilde dururlarken, karanlıkta bir araya toplanarak noktalı bir görünüm verirler. Platynereis dumerili poliketi kırmızı ve sarı renkli renk hücrelerine sahiptir ve hareket ederken rengi değişir.
Kendi Evlerini İnşa Edenler - Tüplü Kurtlar
Tüpler poliketler dışındaki bazı canlılar tarafından da salgılanan veya inşa edilen yapılar arasındadır. Genellikle bir yere sabitlenmiş olarak yaşayan canlılarda gözlemlense de hareket eden türler de bu çeşit yapılara sahip olabilir. Organik veya inorganik kökenli çok çeşitli materyallerden oluşan tüplerin başlıca görevi barınak sağlama ve korumadır. Bunun yanı sıra solunum sisteminin veya besin toplama mekanizmasının da bir parçası olabilirler.
Şekil, yapı ve bulunduğu yer açısından çok çeşitlilik gösterebilen poliket tüpleri birçok insanın tüplü kurtları bitki zannetmesine yol açar. Düzensiz bir şekilde kıvrılmış, U veya spiral şeklinde olabilen bu tüpler bazı türlerde dallanma da gösterebilir. Bir poliket tüpünün şekli ve yapısı (içerdiği maddeler) size o canlının yaşadığı yer hakkında çok önemli ipuçları verir.
Serpulid poliketleri kalsiyum karbonatı vücutları dışarısında yığarak oluşturdukları kalkerli bir tüpe sahiptirler. Kaya veya yumuşakça kabuklarının üstü onlar için elverişli yerleşme ortamları arasındadır. Spiral şeklindeki tüplere ise daha çok algler arasında yaşayan poliketlerde rastlanır. Bazı poliketler tüp inşaası için gerekli malzemeyi kendileri salgılar.
Çoğunlukla Hayvansal Kaynaklı Bir Beslenme
Denizlerdeki besin zincirinin önemli bir halkası olan poliketlerin başlıca besin kaynağını planktonlar ve diğer canlılardan geriye kalan organik atıklar oluşturur. Yapışkan silleri bu tür partikülleri yakalamaları için çok elverişlidir ve bu yolla doğadaki madde döngüsünün devamına katkıda bulunurlar. Avcı türlerin besin tercihleri arasında ise hidroidler (bir çeşit denizanası), yassı kurtlar, diğer parçalı kurtlar, krustaseler (yengeç, ıstakoz, vb), derisidikenliler ve hatta hatta balıklar yer alır. Poliketler arasında da ektoparazitizm -diğer canlıların üzerinde yaşayarak bu canlılara zarar verme- görülür. Kısacası poliketlerin çok büyük bir kısmı ölü veya canlı hayvanlar ile beslenirken az sayıdaki bazı poliket türleri bitkilerle de beslenebilir.
Bir canlıyı daha iyi tanıyabilmek için yapısını ve davranışlarını dikkatle izlemek çok zevkli olmasının yanı sıra oldukça da bilgilendirici bir metoddur. Titizlikle yapılan bu çeşit gözlemler ışığında o canlının beslenme alışkanlıkları, yaşama ortamı ve hangi canlıların avı hangilerinin avcısı olduğuna dair birtakım tahminlerde bulunulabilir. Mesela avcı bir poliketin parazit bir poliketten daha hızlı hareket etmesini, bu nedenle daha gelişmiş parapodia sahibi olmasını ve avı tutma -parçalama gibi işlerde görev alan belirgin vücut parçaları barındırmasını beklersiniz.
Poliketlerde Hareket Çeşitleri
Poliketlerde çok çeşitli hareket biçimleri vardır. Kimileri yüzebilirken kimileri yüzeyler üzerinde sürünerek hareket eder. Tüpleri ile birlikte sabitlenen veya deniz tabanına gömülü bir şekilde hayatını sürdürenlere de rastlayabilirsiniz.
Bir poliketin sürünerek ilerleyişi aslında görüldüğü kadar kolay bir iş değildir ve kaslarla parapodia arasında oldukça iyi bir koordinasyon gerektirir. Bir vücut segmentinin her iki yanında bulunan parapodia'dan biri ileri doğru hareket ederken diğeri geriye doğru yatar. Fakat eğer bütün vücut segmentlerindeki parapodia uyumlu bir şekilde çalışmazsa hayvan hiçbir yere hareket edemez. İşte bu uyumu sağlayan poliketin en öndeki segmentinden başlayıp en sondaki segmentine doğru ilerleyen aktivasyon dalgalarıdır.
Solungaçlarını ve tantaküllerini tüpü dışarısında denizin akıntılarına bırakmış bir tüplü kurda daha yakından bakmak isterseniz çok hızlı bir şekilde tüpünün içerisine kaçışına tanık olabilirsiniz. Korunma amaçlı bu tür refleksler özellikle tüplü kurtlarda çok gelişmiştir.
Bir dalışınız esnasında özellikle poliketler ile karşılaşmak istiyorsanız kaya altları ve çatlakları ile mercan gibi koloniler halinde yaşayan hayvanların arasına dikkatli bir şekilde bakmanız büyük ihtimalle yeterli olacaktır.
Ayrı Eşeyler ve Rejenerasyon
Eşeyli olarak üreyen poliket türlerinin hemen hemen hepsinde dişi ve erkek bireyler ayrıdır ve her bireyin gamet (üreme hücresi) üreten birden fazla üreme organı vardır. Denize salınan spermler ve yumurtalar döllenir ve yeni bireyin gelişimi açık denizde olur. Belli tür poliketlerde ise eşeysiz üreme de görülür. Bu tür üremede vücut belli segmentlerden birinden koparak ikiye ayrılır ve eksik olan parçalar tamamlanarak iki tane ayrı birey oluşturulur. Özellikle baş bölgesine yakın segmentlerin çok üstün bir rejenerasyon yeteneği vardır.
İnsanların sorumsuzluğu ve duyarsızlığı yüzünden her geçen gün artan deniz kirliliği bu gidişle artık eskisinden çok daha dikkatli ve keskin gözlere sahip balıkadamların yetişmesine yol açacak. Çünkü bugün dikkatle bakmadığımız halde görebildiğimiz birçok canlıyı geleceğin fakirleşmiş denizlerinde bir tek onlar görebilecek. Ve öyle gözüküyor ki bir gün gelecek çocuklarımıza yalnızca resimlerle tanıtabileceğiz tüm bu masum canlıları. Böyle bir katliamın sorumluluğuna ortak olmak istemiyorsak çevrenin korunması için aktif bir şekilde çaba sarfetmeliyiz. Çevre koruma mücadelesindeki çalışmalarınızda başarılar dileğiyle ...
KAYNAKLAR
1. Hale W.G., Margham J.P.; Biology Reference Dictionary, Collins, 1988.
2. Jessop N.M.; Zoology - The Animal Kingdom, McGraw-Hill Inc., 1995.
3. Meglitsch P.A.; Invertabrate Zoology, Oxford University Press, 1967.
4. Nicol J.A.C.; The Biology of Marine Animals, 2nd Edition, John Wiley & Sons Inc., 1967.
5. Purves W.K., Orians G.H., Heller H.C.; Life - The Science of Biology, 4th Edition, Sinauer Associates Inc., 1995.